Χώρες «μεταίχμιου» και χώρες «ιστορικού βάθους»…

Από τό "antinews"

Του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Έχουμε ήδη αναφερθεί στην έννοια του «στρατηγικού βάθους», όπως αναδεικνύεται από την πολιτική Νταβούτογλου για την Τουρκία (Η γεωπολιτική προσέγγιση, ο κ. Νταβούτογλου κι εμείς…).

Πρόκειται για γεωπολιτική έννοια που επαναφέρει την προσέγγιση του βρετανού θεωρητικού των αρχών του 20^ου αιώνα, Halford Mackinder, για τη στρατηγική σημασία της ευρώ-ασιατικής ενδοχώρας (Eurasian Hinterland)…

Μόνο που τη μεταθέτει προς τα νότια και ανατολικά:

Δεν καλύπτει πλέον την ανατολική Ευρώπη, τη δυτική Ρωσία και την Ουκρανία (όπως στην αρχική σύλληψη του Mackinder), αλλά εκτείνεται στις περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Ασίας, όπου υπάρχουν τα μεγάλα αποθέματα ενεργειακών πόρων που ελέγχονται από μουσουλμανικά κράτη.

Εκεί είναι η «πηγή παγκόσμιας ισχύος» κατά την προσέγγιση Νταβούτογλου. Κι αυτή την «πηγή ισχύος» μπορεί να αναδείξει και να αξιοποιήσει η Τουρκία,

που βρίσκεται στο «επίκεντρό» της, είναι Ισλαμική, αλλά δεν είναι Αραβική,

ούτε μετέχει στους ιστορικούς ανταγωνισμούς ανάμεσα στους Άραβες (καθώς δεν είναι Αραβική),

ούτε στις συγκρούσεις Σιιτών-Σουνιτών (καθώς είναι «κοσμική» χώρα),

ούτε στην ιστορική αναμέτρηση Αράβων-Ισραήλ (διαμάχη που γεννήθηκε μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας),

αλλά βρίσκεται πιο κοντά στη Δύση και μπορεί να «διαμεσολαβήσει» το Ισλάμ στον υπόλοιπο κόσμο.

«Στρατηγικό βάθος» της Τουρκίας, λοιπόν, δεν είναι μόνο (ούτε κυρίως) η γεωγραφική έκτασή της, αλλά η δυνητική επιρροή που έχει προς όλες τις κατευθύνσεις και η πολιτική αξιοποίηση αυτών των δυνατοτήτων.

Ο ρόλος στον οποίο μπορεί να αναδειχθεί είναι

– «ηγετικός» (ως προς τα υπόλοιπα ισλαμικά κράτη),

– «διαμεσολαβητικός» (στις σχέσεις του Ισλάμ με τον υπόλοιπο κόσμο, κυρίως με τη Δύση)

– και «διαμετακομιστικός» (ως προς τις ροές ενέργειας και κεφαλαίου) από και προς τη Δύση, από και προς το Ισλάμ, από και προς τη Ρωσία.

Εξ ου και το κεντρικό σύνθημα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής σήμερα:

– Όπως και να δείτε τον παγκόσμιο χάρτη, η Τουρκία βρίσκεται στο κέντρο!

Αυτό βέβαια, δεν είναι ακριβές.

Δείχνει, όμως, ότι η «οπτική» Νταβούτογλου θεωρεί:

• τον ισλαμικό κόσμο ως παγκόσμια «ανερχόμενη δύναμη»,
• τις σχέσεις του Ισλάμ με τη Δύση ως κεντρικό πρόβλημα αυτής της τάσης,
• και το ρόλο της Τουρκίας δυνάμει ηγετικό σε αυτή τη σχέση Ισλάμ-Δύσης.

Μόνο με αυτή την έννοια η Τουρκία βρίσκεται στο «κέντρο του κόσμου»…

Από τον Mahan και τον Mackinder στον Spykman

Από την άλλη πλευρά, η γεωπολιτική προσέγγιση έχει και σοβαρό αντίλογο:

Πριν τον Mackinder, o Mahan είχε αναφερθεί στο κυρίαρχο ρόλο της «θαλάσσιας ισχύος» στη διεθνή πολιτική.

Στον Mahan «απάντησε» ο Mackinder με τη θεωρία της «ευρω-ασιαστικής ενδοχώρας» (hinterland), που μετέθετε τον κεντρικό ρόλο στην ηπειρωτική δύναμη που μπορεί να ελέγξει αυτή την «ενδοχώρα».

Στον Mackinder απάντησε, με τη σειρά του, ο Ολλανδο-αμερικανός Nicholas John Spykman, ο οποίος ανέδειξε την έννοια της «γεωπολιτικής στεφάνης» (Rimland).

Μαθητής του Mahan ο Spykman, προσπάθησε να «γεφυρώσει» και να υπερβεί τις δύο θεωρήσεις:

Υποστήριξε ότι δεν είναι η Ευρωασιαστική ενδοχώρα το «κέντρο βάρος» της διεθνούς ισχύος, αλλά η «στεφάνη» της: κυρίως η ευρωπαϊκή ακτή προς τον Ατλαντικό και η Αραβική «στεφάνη της ερήμου» (από το Βόρειο Αφρική ως την Αραβική έρημο).

– Όποιος ελέγχει αυτές τις «στεφάνες» (κυρίως την Ευρωπαϊκή) μπορεί να ελέγξει την Ευρασία ολόκληρη.

– Κι όποιος ελέγχει την Ευρασία, μπορεί να κυριαρχήσει σε όλο τον κόσμο.

Έτσι η Αμερική αποκτούσε δυνατότητα παγκόσμιου ηγετικού ρόλου ελέγχοντες τiς δύο «στεφάνες».

Με αυτό το θεωρητικό μοντέλο ο Spykman καταπολέμησε τον αμερικανικό «απομονωτισμό» (που είχε επικρατήσει μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο) και θεμελίωσε την αμερικανική πολιτική «ανάσχεσης» (containment) έναντι της Σοβιετικής Ένωσης (μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο).

Η έννοια της «στεφάνης» κατά κάποιο τρόπο διατηρεί από τη θεωρία του Mackinder το στόχο ελέγχου της Ευρασίας.

Αλλά διατηρεί κι από τη θεωρία του Mahan τη δυνατότητα μιας μεγάλης ναυτικής δύναμης να ελέγξει τελικά την Ευρασία (και ολόκληρο τον κόσμο) εξασφαλίζοντας τον έλεγχο της ευρωπαϊκής «στεφάνης».

Ο Spykman επανέφερε το Θουκυδίδειο δόγμα – «μέγα το της θαλάττης κράτος» – που πρέσβευε ο Mahan, μέσα από μια πιο σύνθετη στρατηγική που εμπεριείχε συνδυασμούς θαλάσσιας ισχύος και ηπειρωτικών ανταγωνισμών ισχύος.

Δημιούργησε έτσι τις βάσης μιας στρατηγικής θεώρησης πιο συμβατής με τις ιδιομορφίες, τις δυνατότητες και τις φιλοδοξίες της Αμερικής λίγο πριν τα μέσα του 20^ου Αιώνα.

Όπως ακριβώς η θεωρία του Mahan ερμήνευσε την βρετανική θαλασσοκρατορία από τα μέσα του 17^ου ως τα τέλη του 19^ου αιώνα…

Από την «ενδοχώρα» και τη «στεφάνη» στο «μεταίχμιο»

Σήμερα, όμως, την Ελλάδα την αφορά μια πιο «προχωρημένη» έννοια: της χώρας- μεταίχμιο (edge country).

Πρόκειται για ακόμα πιο εξειδικευμένη από την έννοια της «γεωπολιτικής στεφάνης» του Spykman.

Το «μεταίχμιο» είναι «σημειακή έννοια».

* Σε αντίθεση με την «ενδοχώρα» (hinterland) και τη «στεφάνη» (rimland) που είναι περιφερειακές έννοιες, κι αφορούν τη σημασία ολόκληρων περιοχών στη δυναμική των συνολικών συσχετισμών, η έννοια του «μεταίχμιου» αφορά τη στρατηγική σημασία ενός «σημείου» στους περιφερειακούς συσχετισμούς. Αλλά και στον τρόπο με τον οποίο οι περιφερειακές ισορροπίες «συναρθρώνονται» σε παγκόσμιες.

* Επίσης το «μεταίχμιο» είναι προσδιορισμένο και ιστορικά (όχι μόνο γεωγραφικά):

Μια περιοχή μπορεί να έχει μικρή στρατηγική αξία σε κάποιες περιόδους και να αναβαθμίζεται ξαφνικά, όταν αλλάζουν οι συσχετισμοί γύρω της και μετατρέπεται σε «επίκεντρο» ή «εστιακό σημείο» (focal point) ισορροπιών.

– Για παράδειγμα η Βρετανία: πριν από την ανακάλυψη των νέων χωρών, ήταν απολύτως περιθωριακή. Μετά την έναρξη αποικισμού του Δυτικού Ημισφαιρίου, μετατοπίστηκε το διεθνές κέντρο βάρους προς τον Ατλαντικό, η Βρετανία αναβαθμίστηκε σε κεντρικό σημείο ελέγχου της πιο ζωτικής ανταλλαγής ανάμεσα στον Παλαιό και το Νέο κόσμο. Κι έγινε θαλασσοκράτειρα…

– Αντίστοιχο παράδειγμα, η Ιαπωνία: μέχρι τα μέσα του 19^ου αιώνα ήταν κι αυτή «περιθωριακή χώρα» πέρα από τα ηπειρωτικά όρια της Ασίας. Όταν με την εξέλιξη των ατμοπλοΐας έγινε υπόθεση ρουτίνας ο διάπλους του Ειρηνικού, τότε άρχισε να μετατοπίζεται το κέντρο βάρος προς τον Ειρηνικό και δόθηκε η ευκαιρία στην Ιαπωνία να γίνει «η Βρετανία της Ασίας». Κι από μια «οπισθοδρομική χώρα» ως τότε, μετατράπηκε πολύ σύντομα σε θαύμα «ασιατικού εκσυγχρονισμού»!

Και σύντομα αναδείχθηκε σε Μεγάλη Δύναμη, περιφερειακή και όχι μόνο…

Η Ελληνική Ιστορία εμφανίζει πολλά παραδείγματα δυνάμεων που αναδείχθηκαν για το «μεταιχμιακό» τους ρόλο.

– Με πιο χαρακτηριστικό την ίδια την κλασική Αθήνα. Η οποία δεν είχε κανένα απολύτως «στρατηγικό βάθος» (τουλάχιστον, από γεωπολιτική άποψη), αλλά κατέφερε να δημιουργήσει ένα δίκτυο ναυτικών-νησιωτικών κυρίως συμμάχων που την ανέδειξε σε κέντρο ισχύος για αρκετές δεκαετίες και πολιτιστικό κέντρο για αρκετούς αιώνες στον Αρχαίο κόσμο.

Αντίστοιχα ισχύουν για το Ελληνιστικό Βασίλειο της Αιγύπτου, αλλά και για την πρωτεύουσά του, την Ελληνιστική Αλεξάνδρεια.

– Κατά κάποιο τρόπο το ίδιο ισχύει για μεγάλο μέρος της Βυζαντινής ιστορικής περιόδου. Όπου η Αυτοκρατορία, άλλοτε είχε στρατηγικό βάθος, άλλοτε το έχανε, αλλά άντεξε και επανήλθε πολλές φορές, χάρις στο «μεταιχμιακό» ρόλο που έπαιζε η Πρωτεύουσά του, η Οικουμενική Βασιλεύουσα, η Κωνσταντινούπολη.

Στην πολύ σύγχρονη εποχή το Χόνγκ Κόνγκ, το Μακάο και η Σιγκαπούρη στην Άπω Ανατολή, αλλά και η Ολλανδία τους προηγούμενους αιώνες στη Δυτική Ευρώπη, ανέπτυξαν δύναμη, συσσώρευσαν πλούτο και κάποτε απέκτησαν επιρροή δυσανάλογη προς το μικροσκοπικό μέγεθός τους, επειδή εκμεταλλεύθηκαν στο έπακρο το «μεταιχμιακό» ρόλο που αναδείκνυε η θέση τους.

«Στρατηγικό βάθος» και «μεταίχμιο»

Ο ρόλος της χώρας-μεταίχμιο είναι ακριβώς εκείνος που ταιριάζει στην Ελλάδα σήμερα.

Είναι το σημείο όπου συναντώνται τρείς ήπειροι και τρείς σημαντικές θάλασσες.

Και μια τέτοια θέση την κατέχει η χώρα με το μεγαλύτερο εμπορικό στόλο του κόσμου, με ισχυρούς ιστορικούς δεσμούς τόσο με τους λαούς των Βαλκανίων, όσο και με τους λαούς της Μέσης Ανατολής και με κοινότητες της Διασποράς παντού στον κόσμο.

Ο «μεταιχμιακός» ρόλος της Ελλάδας ενισχύεται από τη φυσική της «σύζευξη» με την Κύπρο.

Γιατί Ελλάδα και Κύπρος μαζί αποτελούν μια «ιδανική γέφυρα» Ευρώπης-Μέσης Ανατολής:

Μια γέφυρα προνομιακή, διότι απολαμβάνει την ανεξαρτησία προορισμού των θαλασσίων δρόμων.

Αλλά και ασφαλής, διότι ενώ εκτείνεται «πολύ κοντά» στη Μέση Ανατολή δεν είναι με κανένα τρόπο «μέσα» – δεν είναι «ενταγμένη» – στις μεσανατολικές διαμάχες.

Αν εκμεταλλευθεί η Ελλάδα το δυνητικό της ρόλο ως χώρα-μεταίχμιο, μπορεί να κερδίσει πολύ περισσότερα από το «στρατηγικό βάθος» της Τουρκίας. Το οποίο εύκολα μπορεί να αποδειχθεί και στρατηγικό ναρκοπέδιο της Τουρκίας…

– Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που ο κ. Νταβούτογλου θεωρεί ως «γεωπολιτικό πλεονέκτημα», οι επίγονοι του Κεμαλισμού το θεωρούσαν δυνητική παγίδα.

– Ο Κεμάλ ήθελε την «κοσμική» Τουρκία σε απόσταση ασφαλείας από τη Μέση Ανατολή, και σε τροχιά σύγκλισης με τη Δύση.

– Ο κ. Νταβούτογλου, αντίθετα, θέλει τη σύγχρονη Τουρκία ηγέτιδα ολόκληρου του Ισλαμικού κόσμου – αραβικού και μη – κι είναι διατεθειμένος να πάρει αποστάσεις από την Ευρώπη, ακριβώς για να μπορέσει να «διαμεσολαβήσει» το Ισλάμ στην Ευρώπη…

Κι είναι υποχρεωμένος να έλθει σε ρήξη και με το Ισραήλ για να ανακτήσει ηγετικό ρόλο στον Ισλαμικό κόσμο. Ενώ οι Κεμαλικοί ηγέτες καλλιέργησαν συστηματική προνομιακούς δεσμούς με το Ισραήλ.

Τέτοιου είδους «στρατηγικό βάθος», μπορεί να αποδειχθεί ότι έχει μεγάλο κόστος.

* Αντίθετα ο ρόλος «μεταίχμιου» της Ελλάδας φέρνει πολλαπλή επιρροή χωρίς κόστος και χωρίς ρίσκο.

– Ο «μεταιχμιακός ρόλος» επιτρέπει πολλαπλούς συνδυασμούς στρατηγικών επιλογών με μικρό ή μηδενικό ρίσκο. «Διαστέλλεται» εύκολα και «συστέλλεται» ανώδυνα. Σε αντίθεση με το «ιστορικό βάθος» που είναι «ασυμπίεστο» και για κάθε επέκτασή του δημιουργεί περισσότερες «υποχρεώσεις» παρά «ευκαιρίες»…

– Ο ρόλος του «μεταίχμιου» αναδεικνύει την Ελλάδα, ενώ η αξιοποίηση του ιστορικού βάθος μπορεί να «καταπιεί» την Τουρκία.

Άλλωστε δεν θα είναι η πρώτη φορά που, στην προσπάθειά της να εκμεταλλευτεί το «ιστορικό βάθος της», μια χώρα πήρε περισσότερα ρίσκα απ’ όσο μπορούσε να αντέξει και πλήρωσε μεγαλύτερο κόστος απ’ όσα οφέλη είχε να προσδοκά.

– Ο μεταιχμιακός ρόλος της Ελλάδας μπορεί να της επιτρέψει να ασκήσει επιρροή και να συσσωρεύσει απόθεμα ισχύος και πλούτου δυσανάλογων προς το μέγεθός της.

– Αντίθετα, το «ιστορικό βάθος» της Τουρκίας μπορεί να την οδηγήσει σε υπέρ-επέκταση (over-extension) φιλοδοξιών. Και τέτοια υπέρ-επέκταση έχει συνήθως ολέθρια αποτελέσματα.

Αρκεί, βέβαια, η Ελλάδα να προσπαθήσει να μεγιστοποιήσει τις δυνατότητες του μεταιχμιακού ρόλου της.

Γιατί η Τουρκία, απέναντί της, προσπαθεί απεγνωσμένα να αναδείξει το «ιστορικό της βάθος» σε πλεονέκτημα. Και να το εξαργυρώσει εις βάρος της Ελλάδας…

Η οποία, κατά άλλα, αδρανεί πολιτικά, καθεύδει ιδεολογικά, μαραζώνει κοινωνικά, ενώ συρρικνώνεται οικονομικά και πληθυσμιακά…

Κακά τα ψέματα: Για να αξιοποιήσει τα δυνητικά της πλεονεκτήματα μια χώρα πρέπει να έχει φιλοδοξίες.

Η Ελλάδα, για την ώρα, παρά τις δυνατότητές της επιδεικνύει συμπτώματα… «αυτοκτονικού ιδεασμού»!